Kasztelan wileński Jan Jerzy Słuszka dedykował swojej małżonce Teresie nowo utworzone na bazie osady Błotków miasto, leżące na zachodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wioska istniała w II połowie XIII w. Majątek Terespol jeszcze w XVIII w. był największą posiadłością Czartoryskich. Filialna kaplica "na Błotkowie" należała do parafii w Lebiedziewie.

W samym mieście Terespol funkcjonowały co najmniej dwie cerkwie: drewniana cmentarna p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego wybudowana w 1892 r. i parafialna p.w. św. Jana Teologa. Świątynia postawiona została po odnowieniu parafii rytu wschodniego przez miejscowego dziedzica Antoniego Pocieja, czyli po 1745 r. Remonty i przebudowy w XIX w. sprawiły, że założona jako barokowa, ostatecznie zawiera elementy neoklasycystyczne.

Podczas projektowania twierdzy w Brześciu Litewskim, decyzją cara Mikołaja Pawłowicza, centrum Terespola przesunięto o dwie wiorsty na zachód, centrum Brześcia - dwie wiorsty na zachód, zmieniono nieco bieg Bugu, przez co cerkiew pozostała trochę na uboczu osiedli, zamieszkiwanych przez wiernych. Frekwencję podnosili żołnierze stacjonującego tu 2. pułku Kozaków orenburskich. W 1898 r. parafia liczyła 1555 wiernych. Dopiero w II połowie XX w. w pobliżu cerkwi powstało osiedle. W ostatnich latach oddano do użytku nowy dom parafialny.

Po ogłoszeniu w sąsiednim Brześciu unii kościelnej, w Terespolu powstał klasztor oo. Paulinów, którego celem było wykorzenienie resztek schizmy i ruskiej świadomości. Paulinom zależało na tym, aby administrator cerkwi w Terespolu wykazywał oddanie sprawie unii. Proboszczami w okresie XIX w. byli: ks. Michał Gorączko (1804-1827), ks. Eliasz Saykowicz (1827-1831), vacat (1831-1848), ks. Joann Śmigielski (lub: Szmigielski, 1848-1849), ks. Ignacy Pyszczyński (1849-1854), vacat (1854-1867).

Wśród unitów obrządku wschodniosłowiańskiego duszpasterzowali także: ks. Kalikst Koncewicz (ok.1831-1848), ks. Jerzy Koncewicz (pozbawiony probostwa za uczestnictwo w powstaniu styczniowym; ok. 1855-1865), ks. Jan Budziłłowicz (1865, 1875, pochowany w Terespolu w roku 1876), ks. Jan Żypowski (administrator, który wynajmował mieszkanie u żyda a przez właściciela majątku Neple został oskarżony o kradzież kwiatów do cerkwi), ks. Ludwik (Mikołaj) Mazanowski (ok.1859-1872), o. hieromnich Józef Kołbuś (absolwent Kijowskiej Akademii Duchownej, bazylianin; ok. 1865-1873), ks. Filip Troc (Troć, ok.1872), ks. Feliks Michałowski (1848-1873; 1880-1889). W tym okresie w cerkwi pojawiły się organy, dzwonki, monstrancja, konfesjonały, ambona, ławki oraz różańce, godzinki, szkaplerze i uroczystości Bożego Ciała.

W okresie między-powstaniowym gubernator siedlecki zakwestionował nominację ks. J. Śmigielskiego, gdyż podczas pobytu w Terespolu, jego synowie brali udział w powstaniu styczniowym.

Administrator rytu greckiego w Terespolu w latach 1830-1831 ks. Eliasz Saykowicz, za sprzyjanie powstaniu listopadowemu a następnie stronnictwu Czartoryskich, został pozbawiony funkcji. Nie jest nawet wspominany w większości dokumentów eparchialnych. W tamtym okresie (ok. połowy XIX w.) w skład parafii wchodziło 5 miejscowości a do cerkwi uczęszczało 785 wiernych. Nauczycielem szkółki parafialnej w latach 1851-1857 był diakon Zubański, którego dziekan kodeński ks. Jan Szymański polecił przenieść.

W momencie włączenia do chełmskiej diecezji prawosławnej, w latach 1873-1875, liczba parafian dochodziła do 950 osób. Prawie 70% okazało uporstwujuszczymi i nie przychodziło do prawosławnej świątyni.

Wydarzenia pratulińskie spowodowały odsunięcie się od cerkwi a korzyści z nich zaczęli czerpać przywódcy wspólnot protestanckich i sekt. Do dzisiaj istnieje spora grupa zielonoświątkowców oraz Świadków Jehowy.

Odnowiona cerkiew staraniem biskupa Modesta, w dniu 29.11.1881 r. (st. st.) została wyświęcona przez dziekana II okręgu bielskiego ks. Tymoteusza Sofronowicza w asyście dwóch księży proboszczów: z Dobratycz i Koroszczyna. Wizytacji parafii i poświęcenia cerkwi filialnej na cmentarzu dokonał w dniu 31.05.1892 r. abp warszawsko-chełmski Flawian. W tymże roku, dla uczczenia 900-lecia soboru we Włodzimierzu Wołyńskim, terespolski proboszcz ks. Mikołaj Łopatyński ofiarował dla Bractwa Bogarodzicy w Chełmie 50 egz. książki Połucienija dlia sielskowo wossojediniennowo naroda. Następca ks.Michajłowskiego, proboszcz w Terespolu w latach 1884-1900 o. M. Łopatyński, otrzymał m.in. w 1897 r. pozłacany krzyż napierstny. Kolejnym administratorem był o. Michał Wachowicz, który do roku 1905 pełnił obowiązki dziekana II okręgu w dekanacie Biała Podlaska. Diakonem był wówczas o. Jakub Kmita.

Generalny remont parafialnej świątyni, według projektu inżyniera Twierdzy Brzeskiej N. I. Fiodorowa, wykonany został w latach 1897-1898. Freski na ścianach i ikony w łącznej liczbie 37, rozpisali odbywający zasadniczą służbę wojskową w Brześciu a w cywilu malarze-ikonopiścy Atanazy Tulski i Aleksy Lizunow. Za ołtarzem umieścili dwukrotnie większy od rozmiarów człowieka fresk Gospoda wo Sławie oraz ikony: Zbawiciela, św. Bazylego Wielkiego, św. Grzegorza Teologa, św. Jana Złotoustego, św. św. Cyryla i Metodego, św. Równego Apostołom Księcia Włodzimierza. Na ścianach bocznych znajdowały się freski: czterej Ewangeliści, Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie.

Widowiskowym akcentem uroczystości rekonsekracji w dniu 26.09.1898 r., której przewodniczył w imieniu ciężko chorego abp. Hieronima, archimandryta z Jabłecznej a zarazem biskup-elekt lubelski German, było poświęcenie dzwonu. Jego fundatorem był sam Mikołaj II a wśród najhojniejszych sponsorów znaleźli się cesarzowa-wdowa i o. Joan Kronsztadzki. Ze stacji kolejowej dzwon transportował pododdział Kozaków, dowodzony przez esauła S.I. Jeresienkowa. Uroczystości uświetniła obecność przedstawicieli najwyższych władz administracyjnych i wojskowych z Petersburga i Moskwy, oświatowych w Siedlec, wojskowych z generał-lejtnantem Bernghardt’em, ppłk. Czikmariewem, ppłk. Fiedorowem, burmistrzem Terespola W. A. Martyniukiem. Do dzisiaj istnieje przebudowana dzwonnica, pamiętająca tamte wydarzenia. Ma ona trzy wmurowane zawieszenia dzwonów i czterospadowy dach.

Zebrane na remont cerkwi fundusze (6819 rb. i 27 kopiejek) umożliwiły wybudowanie i oddanie do użytku od 01.09.1898 r. parafialnej szkoły pisania. W 1902 r. w jednym z kiotów, z inicjatywy szefa garnizonu kpt. F.K. Charkiewicza, znalazła się ikona św. Aleksandra Newskiego. Miała upamiętniać bój gen. Suworowa i polsko-rosyjską bitwę w dniu 08.09.1794 r.

Z okazji pielgrzymek do Kijowa, parafianie przywozili utensylia cerkiewne jako dary dla swojej cerkwi. Aktywność w tym względzie wykazywało 98 członków Bractwa parafialnego. Na Paschę roku 1905 A. N. Nikołajew, wyższy urzędnik w Sankt-Petersburga, ofiarował: ikonę Tichwińskiej Matki Bożej w kiocie (za 50 rubli), lampadę i olej do niej, płaszczannicu napriestolnu, kriestilnyj jaszczyk, trzy podświeczniki, paschalny trójświecznik, srebrną kadzielnicę, 3 jedwabne chusty, 2 funty woskowych świec (łącznej wartości prawie 100 rb.).

Po 1920 r. liczbę prawosławnych podniosło osiedlenie się internowanych na mocy traktatu ryskiego żołnierzy Armii URL, na czele z Opanasem Szwedem i Sergiuszem Chłopickim, wysiedlonym stąd w 1947 r. w ramach akcji "Wisła" wraz z innymi współwyznawcami. W latach 1947-1948 cerkiew była zamknięta.

Od 1926 r. parafia w Terespolu, na czele z ks. konwertytą Aleksandrem Nikolskim, za cenę korzystania z prawosławnej świątyni (a w zasadzie: istnienia) przyjęła neounię. Stan liczebny tutejszej bizantyjsko-słowiańskiej wspólnoty w latach 1926-1938 obniżył się z 410 do mniej niż 100 wiernych. Główną przyczyną była presja wydarzeń rewindykacyjno-likwidacyjnych, gdyż jeszcze na początku 1937 r. parafia liczyła 480 konwersów. Ks. Aleksander syn neounickiego ks. Arkadiusza Nikolskiego utworzył m.in. kółko różańcowe i wydał w ramach akcji propagującej nowy obrządek broszurę "Kamień Cerkwi", rozprowadzaną na odpuście w 1928 r. w ilości 300 egz. Jak wynika z powizytacyjnego protokołu bp. podlaskiego Henryka Przeździeckiego, według stanu z 20.11.1931 roku, w Terespolu żyło ok. 1000 wyznawców prawosławia. W latach 1926-1931 do Kościoła rzymskokatolickiego przeszło 81 osób.

W dniu 22.05.1941 r. bp Tymoteusz (Szretter) w asyście o. hieromnicha Alipiusza Kołodki kreował na nowo parafię prawosławną w Terespolu. Pierwszym jej administratorem był ks. (z pochodzenia neounicki) Aleksander Nikolski (+ 26.08.1941 r.) s. Arkadiusza, który już jako kapłan prawosławny został pochowany na miejscowym cmentarzu.

Parafia św. Jana Ewangelisty wydała dwóch duchownych. Byli to: o. Mikołaj Sabelan i o. Mikołaj Poleszczuk. O. Poleszczuk urodzony w 1920 r. w Rosji kształcił się do 1939 r. w Niższym Seminarium Duchownym oo. Kapucynów w Lubieszowie (obecnie: Ukraina). W roku 1944 wstąpił w związek małżeński z Nadzieją Hasiuk a wyświęcony został na diakona przez bp. Tymoteusza w dniu 03.04.1949 r. po kilkuletniej praktyce w terespolskiej cerkwi. Posługiwał w Terespolu, zyskując ogromny autorytet wśród prawosławnych, którzy powrócili z unii po akcji "Wisła". Wcześnie odumarła go małżonka, gdyż w opinii przed święceniami kapłańskimi o. Antoni Tatiewski pisze o nim jako o wdowcu. Była to postać wyjątkowa, znana zwłaszcza w Kalnikowie i Przemkowie k. Legnicy. O. Mikołaj spoczął na cmentarzu w Terespolu w 1973 r.

Parafia prawosławna w Terespolu obecnie obsługuje cmentarze: parafialny w Terespolu (z kaplicą p.w. Zmartwychwstania Pańskiego), w Dobratyczach i Lebiedziewie oraz cerkiew filialną p.w. Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Dobratyczach, która pierwotnie pochodzi z Cycowa (pow. łęczyński). Wierni zamieszkują także w Lewutach i Łobaczewie Małym. Łącznie uczęszcza do cerkwi ok. 120 osób a kapłana z wizyta duszpasterską przyjmuje ok. 40 rodzin. Proboszczem jest o. Jarosław Łoś, który przyjął święcenia kapłańskie 07.01.1991 r. w Chełmie (diakonat w dniu 29.12.1990 r. w katedrze lubelskiej).

Od czasów o. Aleksego Andrejuka prawosławni w Terespolu są współgospodarzami Międzynarodowego Festiwalu Kolęd Wschodniosłowiańskich (uprzednio: "Przegląd Chórów Kolędniczych"). O. Jarosław, wraz z matuszką, nie tylko uczestniczy w pozyskiwaniu sponsorów Festiwalu, których liczba wzrosła - od czasu pierwszej edycji - z sześciu do ponad pół setki, ale także gościnnie podejmuje młodzież pielgrzymującą w sierpniu z Diecezji Lubelsko-Chełmskiej na Świętą Górę Grabarkę, przewodniczy ćwiczeniom duchowym a czasami całej pielgrzymce oraz oprowadza turystów po zabytkowych obiektach swojej rozległej parafii w każdej porze roku. Pełni też funkcje kapelana.

W ostatnich latach wykonano ogrodzenie, wybudowano dom parafialny, odnowiono wnętrze i elewacje świątyni oraz dzwonnicę. Zainstalowany został ażurowy, rzeźbiony po mistrzowsku, ikonostas. Jeden z fresków w prawej stronie zawiera napis informujący o fundatorze: Teodor Czerentowic konsyliarz aptekarz terespolski zm. 1792 żył 54 lat, zaś na innym jest autograf autora: 2 września 1898 r. A.I. Lizunow.

Obsada personalna probostwa w Terespolu po reaktywowaniu parafii prawosławnej:

• Ks. Julian Huk (Guk) (1941-1945
• Ks. Olimpiusz Kołodko (1945-1947)
• Ks. Antoni Tatiewski (1947-1950)
• Ks. Aleksander Tokarewski (1950-1951)
• Ks. Piotr Kosacki (1951-1958)
• Ks. Wincenty Pugacewicz (1958-1983)
• Ks. Piotr Olifieruk (1983-1984)
• Ks. Jerzy Krysiak (1984-1986)
• Ks. Sławomir Bołtryk (1986-1989)
• Ks. Aleksy Subotko (1989-1993)
• Ks. Andrzej Łoś (1993-1994)
• Ks. Aleksy Andrejuk (1994-1998)
• Ks. Jarosław Łoś (15.08.1998 - )

Z wypowiedzi abp Abla:

Kolędy w języku starocerkiewno-słowiańskim przepojone są aromatem prostej wiary i wzruszenia. Raduje się moja dusza, gdy widzę coraz większą liczbę wykonawców przyjeżdżających do Terespola. Ten festiwal jest formą duchowej odnowy na Podlasiu. O randze imprezy świadczy fakt, że od czterech lat patronat sprawuje nad nią minister kultury...Miasto jest przecież bramą między Wschodem i Zachodem. Terespol i jego okolice są obszarem zetknięcia się Słowiańszczyzny zachodniej i wschodniej. Ważne jest zachęcanie chórów parafialnych Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej do podniesienia swego poziomu artystycznego, jak i sięgnięcia do pamięci dziadków i pradziadków, którzy pamiętają jeszcze kolędy, dawniej powszechnie wykonywane na Podlasiu, dzisiaj już często niestety zapomniane. Festiwal uratował od zapomnienia piękne kolędy... Christos rażdajetsia! Chwalitie Imia Jego!

Na podstawie: J. Horbowiec, Terespolskie kolędowanie, Lublin 2005; G.J. Pelica, Terespol... [w:] Akcent 2(108)2007, ss.188-193.

Z notatek prof. Kazimierza Urbana:

Parafia w Terespolu posiadała w 1945 r. 6 ha gruntów, gdyż nie była przewidziana przez administrację rządową do likwidacji. W 1951 r. zostało 4 ha gruntów ornych, łąk i ogrodów oraz 1-hektarowy cmentarz, budynek mieszkalny i budynek gospodarczy. Na 25 zarejestrowanych w parafii -dwadzieścioro dzieci uczęszczało na lekcje religii prawosławnej. Liczba wiernych wynosiła wówczas 250, zaś na przełomie lat 1968/1969 - 200 a w roku 1970 - 90 osób.

Z książki Aleksandra Kolańczuka "Umarli, aby zmartwychwstała Ukraina", Przemyśl 2007, s.108:

W Terespolu pracował w okresie II wojny światowej lekarz Wasyl Dmytrijuk (1890-1973), były poseł II RP, w 1940 r. inicjator utworzenia i przewodniczący Ukraińskiego Komitetu Pomocy. W 1944 r. wyjechał do Warszawy, gdzie był aresztowany i osadzony w obozie koncentracyjnym w Mauthausen (Austria). Po zakończeniu wojny był lekarzem w obozach dla uchodźców na terenie Niemiec. W 1950 r. wyjechał do USA, zajmował się praktyką lekarską i brał udział w działalności Ukraińskiego Towarzystwa Lekarskiego Północnej Ameryki i Prawosławnej Świętojurskiej Cerkwi w Buffalo.

opracował: dr Grzegorz Jacek Pelica