Historia: Kodeń - św. Ducha

Historia parafii pw. Św. Arch. Michała w Kodniu

Pierwsze wzmianki o prawosławiu na południowym Podlasiu pochodzą z X wieku. Okolice dzisiejszego Kodnia wchodziły początkowo w skład państwa ruskiego, a od 992 r. znajdowały się w obszarze oddziaływania prawosławnego biskupstwa włodzimierskiego, co skutkowało chrystianizacją tych ziem w obrządku bizantyjskim.

 

Na początku XVI w. sioło Kodeń i okoliczne ziemie stały się własnością ruskiego rodu Sapiehów. Po otrzymaniu przywileju na lokację miasta (1511 r.), protoplasta linii kodeńskiej Iwan Sapieha ufundował w 1515 r. na potrzeby mieszczan drewnianą cerkiew pw. Św. Arch. Michała, jako pierwszą świątynię chrześcijańską w Kodniu. W tym samym czasie rozpoczęto wznoszenie zamku z wałami ziemnymi na terenach zalewowych Bugu. Około 1530 r. syn założyciela – Paweł Sapieha – wybudował na zamku prawosławną cerkiew pw. Św. Ducha (obecnie kościół katolicki).

 

Do lat 80. XVI w. wszyscy potomkowie Iwana Sapiehy wyznawali prawosławie. Stopniowe odchodzenie od wiary przodków było preludium do tragicznej unii brzeskiej (1596 r.), w wyniku której nastąpiło prześladowanie Kościoła prawosławnego w Rzeczpospolitej. Z dnia na dzień decyzją administracyjną władz parafie prawosławne stały się formalnie unickimi. Także kodeńskie cerkwie stopniowo przeszły we władanie Kościoła unickiego. Dzięki względnej tolerancji Mikołaja II Sapiehy prawosławni wierni jeszcze do końca lat 20. XVII w. modlili się w cerkwi pw. Św. Ducha. Później, pozbawieni możliwości praktykowania w swoim wyznaniu, uczestniczyli w nabożeństwach organizowanych przez duchowieństwo unickie, często nie mając świadomości zaistniałych zmian, zwłaszcza że w sferze zewnętrznej unia doskonale imitowała prawosławie. Taki stan rzeczy trwał do czasu rozbiorów.

 

Od początku XIX w. pojawiły się tendencje powrotu unitów do prawosławia. O ile na Wołyniu, Litwie i Białorusi ludność stosunkowo chętnie przechodziła na wiarę przodków, to na Podlasiu i Chełmszczyźnie formalne połączenie konfesji nie nastąpiło.

 

W 1875 r., władze rosyjskie doprowadziły do zjednoczenia chełmskiej diecezji unickiej z Kościołem prawosławnym. Do reaktywowanej parafii prawosławnej w Kodniu powróciły wówczas pozostałości pierwszej cerkwi pw. Św. Arch. Michała (niedługo potem rozebranej) z cmentarzem i przebudowaną w 1851 r. murowaną bramą – dzwonnicą oraz zamkowa cerkiew pw. Św. Ducha. Decyzją administracyjną władz kościół pw. Św. Anny przemianowano na prawosławny sobór pw. Św. Trójcy. Na przełomie XIX i XX w. na miejscu pierwszej kodeńskiej cerkwi zbudowano niewielką „czasownię” pw. Św. Cyryla i Metodego, mającą służyć jako kaplica cmentarna.

 

W okresie I wojny światowej znaczna część prawosławnych mieszkańców Kodnia i okolic (ok. 90 rodzin) została ewakuowana w głąb Rosji. Wielu z nich nie powróciło.

 

Po 1918 r. wszystkie cerkwie w Kodniu zostały przejęte przez Kościół katolicki. Władze państwowe nie zezwoliły ludności prawosławnej na reaktywowanie parafii, uzasadniając decyzję istnieniem parafii prawosławnej w pobliskim Zabłociu. Wobec zaistniałej sytuacji wierni zmuszeni byli organizować nabożeństwa „w ukryciu” na cmentarzu, czy w domu prywatnym p. Onyszczuków. Z pomocą przychodzili im mnisi z klasztoru w Jabłecznej. Dzięki zaradności jednego z nich – archimandryty Chrystofora (Kościa) – w latach 1929 – 1930, w konspiracji przed ówczesną administracją, rozpoczęto budowę domu mieszkalnego przy ul. Sławatyckiej, mającego służyć przez ponad 75 lat jako druga cerkiew pw. Św. Arch. Michała. Skromnego poświęcenia dokonał metropolita warszawski i całej Polski Dionizy (Waledyński).

 

W 1938 r. władze państwowe przy udziale policji i wojska przeprowadziły na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu akcję polonizacyjno – rewindykacyjną. Jej efektem było  ponad 150 zniszczonych prawosławnych świątyń, w tym cerkwie w pobliskim Zahorowie i Międzylesiu.

 

W czasie II wojny światowej władze niemieckie zezwoliły na częściowe odtworzenie miejscowych struktur parafialnych, jednak okupacyjna codzienność i niesnaski na tle narodowościowym nie sprzyjały stabilizacji. Zakończenie działań wojennych było dla wyznawców prawosławia ciszą przed burzą. W 1947 r. w ramach akcji „Wisła”, w ciągu dwóch godzin wywieziono z miejscowości należących do parafii prawosławnej w Kodniu na ziemie odzyskane ponad 300 rodzin. Ci, którzy pozostali nie zawsze mogli jawnie praktykować swoją wiarę.

 

Pod koniec lat 50 – tych, wraz z powrotem części wysiedleńców, rozpoczął się żmudny proces odbudowy wspólnoty parafialnej. Patronowali mu kolejni kodeńscy duszpasterze: ks. E. Nielipiński, ks. G. Sosna, ks. A. Subotko. W ciągu kolejnych dziesięcioleci rozbudowano i nadano w pełni sakralny charakter cerkwi pw. Św. Arch. Michała, wybudowano dom parafialny, wzniesiono kaplice na cmentarzach w Kopytowie i Olszankach, zapoczątkowano katechezę i pracę z młodzieżą.

 

W 1989 r. restytuowano prawosławną diecezję lubelsko – chełmską, która objęła swoim zasięgiem historyczne tereny Lubelszczyzny. W tym samym roku proboszczem parafii prawosławnej w Kodniu został ks. J. Ignaciuk. Przełom stuleci zaowocował powstaniem nowych obiektów sakralnych w: Kątach, Kopytowie, Kostomłotach, Zahorowie, rozbudową kaplicy w Olszankach, oraz wmurowaniem kamienia węgielnego pod budowę nowej cerkwi pw. Św. Ducha w Kodniu (w sąsiedztwie miejsca, gdzie stała pierwsza kodeńska cerkiew pw. Św. Arch. Michała).

 

W 2007 r. zwierzchnicy autokefalicznych Kościołów prawosławnych Grecji – arcybiskup Aten i całej Grecji Chrystodoulos – i Polski – metropolita Warszawski i całej Polski Sawa –  dokonali uroczystej konsekracji nowo wybudowanej cerkwi. Jej powstanie było możliwe dzięki pomocy finansowej braci Greków, wsparciu diecezji i mobilizacji parafian. Drewniany ikonostas, część polichromii oraz zewnętrzne mozaiki wykonali artyści z Łucka i Równego na Ukrainie. Ikony do ikonostasu napisał Mirosław Trochanowski, absolwent Studium Ikonograficznego w Bielsku Podlaskim. W cerkwi zachowało się kilka zabytkowych elementów wyposażenia, m.in. cztery ikony z ikonostasu pierwszej cerkwi pw. Św. Arch. Michała (z II poł. XIX w).

 

Obecnie w skład parafii wchodzą następujące miejscowości: Kodeń, Dobromyśl, Olszanki i Okczyn. Oprócz nowej cerkwi pw. Św. Ducha na terenie parafii znajduje się kaplica pw. Św. pror. Eliasza w Olszankach. W budynku dawnej cerkwi pw. Św. Arch. Michała przy ulicy Sławatyckiej 19 funkcjonuje Centrum Kultury Prawosławnej. Od 2017 r. jego część ekspozycyjna jest dostępna dla zwiedzających.