Zarys dziejów prawosławnej diecezji chełmskiej

Początki chrześcijaństwa wschodniego na terenie późniejszej diecezji chełmskiej sięgają X w. Po oficjalnym chrzcie Rusi Kijowskiej, przyjętym przez jej władcę Włodzimierza Wielkiego w 988 roku, misje chrześcijańskie dotarły do zachodnich rubieży tego państwa. Już w 992 roku w pobliskim Włodzimierzu Wołyńskim powstało biskupstwo prawosławne, w skład którego weszły między innymi obszary między rzekami: Wieprz i Bug, zamieszkałe przez ludność ruską. Wówczas powstały tu zapewne zręby prawosławnej organizacji kościelnej.

 

W jednym ze średniowiecznych źródeł historycznych pod rokiem 1072 widnieje informacja o chełmskim biskupie Ioannie, nie znajduje ona jednak potwierdzenia. Wiemy natomiast na pewno, że w roku 1205 istniała już prawosławna diecezja w Uhrusku nad Bugiem, której zwierzchnikiem był biskup Joasaf. Był to okres rozdrobnienia dzielnicowego na Rusi. Istniało tu wiele księstw, których granice i władcy często się zmieniali. Interesujące nas tereny początkowo wchodziły w skład księstwa włodzimierskiego, które potem podzieliło się na mniejsze organizmy państwowe. W latach 20-tych XIII w. dzieło zjednoczenia Rusi podjął jeden z potomków Włodzimierza Wielkiego - książę Daniel Halicki. W rezultacie jego zabiegów ziemie ruskie z Kijowem, Haliczem, Włodzimierzem zostały połączone w Księstwo Halicko-Włodzimierskie, które stało się jednym z największych państw ówczesnej Europy Środkowo-Wschodniej. Stolicą księstwa książę Daniel uczynił wzniesione przez siebie miasto Chełm. W 1223 (lub 1240) r. przeniósł tu również z Uhruska siedzibę biskupstwa. Książę Daniel ufundował w Chełmie cztery cerkwie, w tym wspaniały sobór ku czci Bogurodzicy na Górze Chełmskiej, który stał się katedrą biskupów chełmskich. Tutaj właśnie umieszczono cudowną Chełmską Ikonę Matki Boskiej, która w X w. przywieziona została na Ruś z Konstantynopola i stała się największą świętoącią Chełmszczyzny. Od tego czasu miasto Chełm stało się duchowym centrum tego regionu. W chełmskim soborze spoczęli po śmierci kolejni chełmscy książęta, z księciem Danielem na czele oraz biskupi chełmscy.

 

Pierwszym biskupem, który objął stolicę chełmską był biskup Iwan, pochodzący zapewne z sąsiedniego Włodzimierza Wołyńskiego. Diecezja chełmska od samego początku należała do metropolii kijowskiej, znajdującej się w jurysdykcji patriarchy Konstantynopola. W skład diecezji weszły obszary między Wieprzem i Bugiem - Chełmszczyzna oraz tereny za Bugiem - ziemia bełska, a rezydujący w Chełmie biskupi nosili tytuł biskupów chełmsko-bełskich. Obszary stanowiące obecnie północno-wschodnią część diecezji - Południowe Podlasie, nadal pozostawały wówczas w składzie diecezji włodzimierskiej. W okresie na terenie diecezji chełmskiej istniała już rozbudowana sieć parafialna i kilka monasterów.

 

Po śmierci księcia Daniela (1264) Księstwo Halicko-Włodzimierskie ulegało stopniowemu podziałowi, zaś znaczenie Chełma zmalało. Potomkowie księcia sprawowali rządy w Chełmie do II połowy XIV w., gdy tereny te weszły ostatecznie w skład państwa polskiego. Niedługo po włączeniu tych ziem do Polski zaczęła się tu osiedlać ludność polska, wtedy też zaczęto tu rozbudowywać struktury Kościoła Katolickiego. W roku 1358 lub 1359 powołano katolickie biskupstwo chełmskie, zgodnie z zasadą umieszczania biskupstw katolickich tam, gdzie wcześniej istniały biskupstwa prawosławne. Początkowo biskupstwo katolickie miało jednak charakter wyłącznie tytularny, a na całym obszarze Chełmszczyzny istniało zaledwie kilka kościołów katolickich. Już w ciągu XV w. wniesiono tu 29 nowych kościołów, a na początku tego stulecia król polski Władysław Jagiełło (1386-1434) uposażył katolickie biskupstwo chełmskie w znaczne dobra.

 

W ciągu XV-XVI w. Kościół Prawosławny tracił stopniowo swoje prawa i wpływy. Na przykład w roku 1436 zakazano budowy i odnawiania cerkwi prawosławnych. Ograniczane były również prawa wiernych Kościoła Prawosławnego, którzy nie mogli sprawować niektórych godności państwowych, jak i pełnić pewnych funkcji we władzach miejskich. Mimo to Kościół Prawosławny w Rzeczypospolitej mógł funkcjonować opierając się na swych dawnych prawach, a i nie wszystkie ograniczenia były ściśle przestrzegane. Jednak niesprzyjające uwarunkowania spowodowały zaistnienie pewnego kryzysu w życiu Kościoła. W tym okresie diecezja chełmsko-bełska miała już rozbudowaną i ustabilizowaną strukturę. Zajmowała wówczas obszar ok. 22 tys. km2 i posiadała ok. 320 parafii. W samym Chełmie było w tym okresie 5 cerkwi. Istniało również kilkanaście monasterów, odgrywających znaczącą rolę w życiu diecezji (m.in. w Chełmie, Uhrusku, Stołpiu).

 

Dramatyczną zmianę w sytuacji Kościoła Prawosławnego w Rzeczypospolitej przyniosła unia brzeska (1596), na mocy której większość hierarchów prawosławnych przyjęła katolicyzm i zwierzchnictwo papieża. Wśród sygnatariuszy unii był m.in. biskup chełmski Dionizy Zbirujski. Jednak zdecydowana większość wiernych, także w diecezji chełmskiej, nie przyjęła unii z Rzymem, która znajdywała z kolei poparcie króla polskiego i potężnego Kościoła Katolickiego. Na skutek tego Kościół Prawosławny znalazł się poza prawem, a prawosławnych zmuszano do przyjęcia unii. Często używano przy tym siły. Prawosławnym odbierano świątynie i majątki, nawet gdy w danej miejscowości stanowili oni zdecydowaną większość. Na przykład w Chełmie większość wiernych nie przyjęła unii, mimo to prawosławni nie mieli tu żadnej cerkwi, wszystkie zajęli unici. Podobnie działo się w innych miastach i wsiach diecezji. Jedynie w miejscowościach należących do szlachty prawosławnej cerkwie pozostawały prawosławnymi. Dokonywano napadów na prawosławne świątynie, wypędzano duchownych wiernych prawosławiu, nierzadko dochodziło do przelewu krwi. Symbolem oporu prawosławnych wobec unii stał się św. męczennik Atanazy Brzeski, pochodzący z niedalekiego Brześcia nad Bugiem.

 

Prawosławni ziemi chełmskiej i bełskiej zostali bez własnego arcypasterza, gdyż nie uznawali unickiego już biskupa Dionizego, zaś król nie zgadzał się na wyświęcenie nowego prawosławnego biskupa. Opiekę nad nimi objął egzarcha patriarchy Konstantynopola biskup lwowski Gedeon. Ciężar walki o prawa własnego Kościoła spoczął, w dużym stopniu, na świeckich. W tym okresie znaczącymi ośrodkami oporu przeciw unii stały się niektóre monastery i bractwa cerkiewne. Do najstarszych i najważniejszych w diecezji chełmskiej należały bractwa: krasnostawskie (założone na pocz. XVI w.), lubelskie (1586), a także zamojskie (1589), które w 1615 r. otrzymało stauropigię, czyli zostało podporządkowane bezpośrednio patriarsze Konstantynopola.

 

W dziejach diecezji chełmskiej znacząco zapisał się rok 1620, gdy nielegalnie reaktywowano hierarchię prawosławną w Rzeczypospolitej. Dokonał tego patriarcha jerozolimski Teofanes, który pod ochroną kozaków bez wiedzy króla wyświęcił w Kijowie nowych biskupów prawosławnych. Był wśród nich biskup chełmski Paisjusz. Nowi prawosławni hierarchowie nie zostali uznani przez władze państwowe i nie mogli oficjalnie sprawować swych funkcji. Również biskup chełmski Paisjusz nie został dopuszczony do swej katedry, która znajdowała się w rękach unitów, podobnie jak dobra biskupie. Rządy nad diecezją sprawował on spoza jej terenu - przebywał w monasterze św. Onufrego w Jabłecznej, wchodzącym wówczas w skład diecezji włodzimierskiej.

 

Wielkie zmiany w sytuacji prawosławnych zaszły w roku 1633, gdy nowy król Władysław IV zgodził się na przywrócenie Kościołowi Prawosławnemu części praw. W wyświęceniu nowego metropolity kijowskiego Piotra (Mohyły), które odbyło się w kwietniu 1633 r. we Lwowie, uczestniczył m. in. biskup chełmski Paisjusz. Jednak wśród diecezji, na których odrodzenie zgodził się król, nie było diecezji chełmskiej, a wiernych tej diecezji podporządkowano biskupowi łuckiemu. Na mocy decyzji króla prawosławnym miały być również zwrócone niektóre spośród zabranych cerkwi. Przeciwstawiał się temu, często przy użyciu siły, ówczesny biskup unicki.

 

Właśnie prześladowania Kościoła Prawosławnego były jedną z przyczyn powstań kozaków ukraińskich w XVII w. Największe z tych powstań, pod wodzą hetmana Bohdana Chmielnickiego, wybuchło w roku 1648. Wśród żądań kozaków na czołowym miejscu znalazły się postulaty dotyczące przywrócenia praw Kościoła Prawosławnego. Na listach świątyń, których zwrócenia prawosławnym domagali się kozacy, było wiele cerkwi z diecezji chełmskiej. Na terenach zajętych przez wojska kozackie świątynie zwracano prawosławnym. Stało się tak także na terenie diecezji chełmskiej, gdy jesienią 1648 r. wkroczył tu ze swą armią hetman B. Chmielnicki. Po jednym ze zwycięstw kozackich - pod Zborowem w sierpniu 1649 r. - podpisany został układ pokojowy, na mocy którego przywracano do istnienia kilka biskupstw prawosławnych (m.in. diecezję chełmską) oraz obiecano zwrot dla prawosławnych zabranych wcześniej cerkwi. Na początku 1650 r. nowy prawosławny biskup chełmsko-bełski Dionizy (Bałaban) objął rządy w diecezji oraz swoją katedrę w Chełmie, którą to wówczas po ponad półwieczu zwrócono prawosławnym. Jednak już w r. 1651, po klęsce kozaków pod Beresteczkiem, chełmska katedra i wiele innych cerkwi znów trafiło w ręce unitów. Na krótko zwrócono je prawosławnym, gdy w roku 1654 r. wkroczyły tu wojska kozackie i rosyjskie (po umowie perejasławskiej przyłączającej Ukrainę do Rosji).

 

W 1658 r. hetman kozacki Iwan Wyhowski zawarł z Rzecząpospolitą nowy układ zwany hadziackim, na podstawie którego przewidywano szeroką autonomię dla Ukrainy, a także likwidację unii i pełną wolność wyznania dla prawosławnych dokąd zasięg języka ruskiego sięga. Przewidywał on również istnienie prawosławnej diecezji chełmskiej. Układ ten w praktyce nie wszedł w życie, a z ostatecznym przyłączeniem Ukrainy lewobrzeżnej do Rosji Kościół Prawosławny w Rzeczypospolitej stracił swego najwierniejszego obrońcę - kozaków. W diecezji chełmsko-bełskiej większość cerkwi nadal była w owym czasie w rękach prawosławnych, mimo prześladowań i nacisków. W kolejnych latach w ciągu XVII i XVIII wieku kolejne parafie i monastery przyjmują jednak unię. Najdłużej pozostawały przy prawosławiu bractwa i niektóre monastery. Pod koniec XVIII w. już tylko nieliczne ośrodki na zachód od Bugu pozostały prawosławne, był wśród nich monaster św. Onufrego w Jabłecznej.

 

Pod koniec XVIII w. w wyniku rozbiorów Polski zachodnia część diecezji chełmskiej oraz Podlasie weszły w skład Cesarstwa Austriackiego, zaś mniejsza wschodnia część w skład Rosji. Wtedy do unickiej diecezji chełmskiej przyłączono obszary Podlasia należące wcześniej do diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Nieliczni na Chełmszczyźnie i Podlasiu prawosławni znaleźli się wówczas pod jurysdykcją prawosławnego metropolity Bukowiny.

 

Po wojnach napoleońskich, na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego (1815), Chełmszczyzna i Południowe Podlasie znalazły się w składzie Królestwa Polskiego, pod berłem carów rosyjskich. Początkowo nie wpłynęło to znacząco na położenie Kościoła Prawosławnego na tym terenie, dopiero pod koniec lat 30-tych rozpoczęto odnawianie istniejących świątyń prawosławnych oraz wznoszenie nowych świątyń dla rosyjskich urzędników i wojska, także na terenach, gdzie wcześniej prawosławnych nie było - w zachodniej części Lubelszczyzny. Miejscowe parafie prawosławne podlegały wówczas biskupom mińskim, a od 1834 r. biskupom warszawskim.

 

W ciągu XVIII i XIX w. do Kościoła Unickiego wprowadzono wiele zwyczajów i tradycji charakterystycznych dla obrządku łacińskiego, przez co zatracił on częściowo swój wschodni charakter, ulegał także polonizacji, mimo że należała do niego ludność ruska. W I połowie XIX w. w łonie Kościoła Unickiego ukształtowały się dwie grupy: zwolenników dalszego upodobnienia do Kościoła Rzymskokatolickiego oraz pragnących powrotu do tradycji wschodniej i powstrzymania latynizacji i polonizacji. Na początku lat 40-tych kilka wsi na południu Chełmszczyzny powróciło nawet do prawosławia. Władze rosyjskie popierały oczywiście grupę pragnącą powrotu do tradycji wschodnich. Jednak bardziej stanowcze kroki w kwestii delatynizacji Kościoła Unickiego podjęły one w latach 60-tych. Spotkało się to z oporem części unitów, były nawet ofiary śmiertelne.

 

W roku 1875 nastąpiło oficjalne połączenie chełmskiej diecezji unickiej z Kościołem Prawosławnym. Dokonało się to przy aktywnym udziale władz państwowych. Część unitów nie chciała powrotu do wiary i tradycji swych przodków. Rosyjskie władze państwowe zastosowały wobec nich surowe represje, zmuszając do oficjalnego przyjęcia prawosławia. Diecezja chełmska została wtedy połączona z warszawską i w ten sposób powstała diecezja chełmsko-warszawska z siedzibą w Warszawie. Jednocześnie w Chełmie rezydowali biskupi - wikariusze z tytułem 'biskup lubelski'.

 

W 1905 r. wydany został ukaz tolerancyjny cara Mikołaja II pozwalający na zmianę wyznania. Około 150-180 tysięcy byłych unitów przeszło wówczas do Kościoła Rzymsko-katolickiego i na zawsze odeszło od swej wschodniej tradycji i własnej kultury. W 1905 r. reaktywowano również prawosławną diecezję chełmską, jej pasterzem został biskup Eulogiusz. W przededniu I wojny światowej w diecezji chełmskiej działały 282 parafie, było 5 monasterów, wydawano kilka czasopism religijnych, istniało muzeum diecezjalne, seminarium duchowne i wiele innych instytucji.

 

I wojna światowa przyniosła wielkie zmiany w życiu Kościoła Prawosławnego. Latem 1915 roku w głąb imperium rosyjskiego ewakuowano większość ludności prawosławnej oraz wiele instytucji, w tym także struktury Kościoła Prawosławnego. Teren diecezji znalazł się pod okupacją austriacką i niemiecką. Okupacyjne władze austriackie, pod zarządem których znalazła się południowa część diecezji, utrudniały życie religijne nielicznej pozostałej tu ludności prawosławnej. Zaczęły też przekazywać cerkwie Kościołowi Rzymsko-katolickiemu. Na mocy traktatu brzeskiego, zawartego w lutym 1918 r. między Ukrainą i państwami centralnymi, Chełmszczyzna i Południowe Podlasie miały wejść w skład państwa ukraińskiego. Tak się jednak nie stało i na przełomie lat 1918/1919 tereny diecezji chełmskiej znalazły się w całości w składzie odrodzonego państwa polskiego. W następnych latach ludność prawosławna powracała na ojczystą ziemię.

 

Po powrocie prawosławni nie mogli jednak w pełni odrodzić swoje życie religijne. Społeczeństwo i władze polskie nieprzychylnie odnosiły się do Kościoła Prawosławnego, pozbawiono go wielu świątyń i majątków, często przejmowanych przez Kościół Rzymskokatolicki. Ograniczono też liczbę parafii prawosławnych, np. w 1925 roku oficjalnie istniało tu tylko 57 parafii prawosławnych i jeden monaster. Zlikwidowano także samą diecezję chełmską. Władze państwowe ingerowały w życie wewnętrzne Kościoła Prawosławnego. Wymagano np. polonizacji Kościoła, zmuszano do posługiwania się nowym stylem (kalendarzem gregoriańskim). Władze państwowe usuwały nieodpowiadających im duchownych. Jednak największe prześladowania Kościoła Prawosławnego na Chełmszczyźnie i Podlasiu nastąpiły w 1938 r., gdy zburzono tu ponad 150 świątyń prawosławnych.

 

II wojna światowa przyniosła wiele tragedii i zniszczeń także dla Kościoła Prawosławnego. Okupacyjne władze niemieckie pozwoliły jednak na odrodzenie struktur Kościoła Prawosławnego - w 1940 roku reaktywowano samodzielną diecezję chełmsko-podlaską, której zwierzchnikiem został wybitny uczony ukraiński prof. Iwan Ohijenko - arcybiskup Iłarion. Odrodzono wtedy dziesiątki parafii, powołano w Chełmie seminarium duchowne, muzeum, wydawnictwo. W latach wojny i w okresie powojennym zginęło, często męczeńską śmiercią, wielu prawosławnych duchownych i wiernych.

 

Po zakończeniu wojny polskie władze komunistyczne zdecydowały się wysiedlić prawosławną ludność ukraińską. W latach 1944 - 1947 dokonywano wysiedleń tej ludności na Ukrainę Radziecką oraz na ziemie północne i zachodnie, uzyskane przez Polskę po wojnie (akcja "Wisła"). Na terenie diecezji chełmskiej pozostało niewielu prawosławnych i kilka parafii oraz jeden klasztor (w Jabłecznej), a diecezję wkrótce zlikwidowano. Część wiernych powróciła na ojczyste ziemie po roku 1956 i wtedy częściowo odrodziły się tu struktury Kościoła Prawosławnego.

 

Przełomowym stał się rok 1989, gdy po raz kolejny restytuowano prawosławną diecezję na tych terenach, tym razem pod nazwą "lubelsko - chełmska". Na jej czele stanął biskup Abel, zaś nowym centrum diecezjalnym stało się miasto Lublin.