Współczesny stan Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej

Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska została restytuowana postanowieniem Soboru Biskupów Kościoła Prawosławnego w Polsce z dnia 1 marca 1989 r. Jest ona bezpośrednią kontynuatorką tradycji dawnej diecezji chełmskiej.

 

Diecezja objęła województwa środkowo-wschodniej Polski: bialskopodlaskie, chełmskie, lubelskie, siedleckie, tarnobrzeskie, zamojskie i częściowo rzeszowskie. W chwili powołania diecezja liczyła 16 parafii podzielonych na 2 dekanaty. Na terenie diecezji znajdował się również monaster św. Onufrego w Jabłecznej, będący w jurysdykcji metropolity warszawskiego i całej Polski oraz Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne w Jabłecznej. 

 

Powołanie diecezji znacząco wpłynęło na ożywienie życia religijnego i rozwój Kościoła Prawosławnego na tych ziemiach. Obecnie diecezja dzieli się na 5 dekanatów: bialski, chełmski, lubelski, terespolski i zamojski, posiada 31 parafii, 5 filii, monaster męski oraz żeński dom zakonny, ma 48 świątyń oraz ok. 270 cmentarzy. W diecezji pracuje 27 duchownych oraz 3 etatowych psalmistów. Centrum diecezjalne oraz siedziba arcybiskupa mieści się w Lublinie. Lubelska cerkiew katedralna pw. Przemienienia Pańskiego jest najstarszą w Polsce świątynią będącą we władaniu Kościoła Prawosławnego. Pierwsze informacje o prawosławnej świątyni w Lublinie pochodzą z 1395 r. Lublin był miastem położonym niedaleko polsko - ruskiej granicy etnicznej. Obok ludności polskiej, już w średniowieczu, osiedlała się tu ruska ludność prawosławna. Obecna cerkiew wzniesiona została na początku XVII w., po spłonięciu wcześniejszej, w niezwykle trudnych dla Kościoła Prawosławnego latach. Wyświęcił ją prawdopodobnie w 1633 r. metropolita kijowski Piotr (Mohyła). Lubelska cerkiew kilkakrotnie była odbierana prawosławnym, ostatecznie stała się unicką w 1695 r. Powróciła do prawosławia w r. 1875. W ciągu XX w. kilkakrotnie pełniła funkcję świątyni katedralnej tytularnych biskupów lubelskich, od 1989 r., po raz pierwszy w swej historii, jest katedrą biskupa diecezjalnego - ordynariusza diecezji lubelsko-chełmskiej.

 

W przeszłości Chełm był duchową stolicą Chełmszczyzny, a prawosławni posiadali tu wiele świątyń. Obecnie w rękach prawosławnych pozostała jedynie niewielka cerkiew p.w. św. apostoła Jana Teologa. Pozostałe nie istnieją lub są w posiadaniu Kościoła Rzymskokatolickiego, jak np. sobór p.w. Narodzenia Bogurodzicy na Górze Chełmskiej, wzniesiony w XVII w. na miejscu świątyni ufundowanej przez księcia Daniela w XIII w., będącej pierwszą katedrą biskupów chełmskich.

 

Chełmska cerkiew św. Jana wzniesiona została w 1840 r., będąc wówczas jedyną prawosławną świątynią w mieście. Po roku 1918 znów stała się jedyną cerkwią w Chełmie (z wyjątkiem lat II wojny światowej). Tutaj przeniesiono tradycję Chełmskiej ikony Bogurodzicy i tutaj obchodzone jest tradycyjne święto Ziemi Chełmskiej - Preczysta, czyli święto Narodzenia Bogurodzicy. Od 1989 r. cerkiew św. Jana Teologa pełni funkcję drugiej katedry biskupa lubelskiego i chełmskiego. Jedynym monasterem prawosławnym na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej jest monaster męski p.w. św. Onufrego Wielkiego, egipskiego pustelnika z IV w. Monaster powstał pod koniec XV w. Szczególną rolę odegrał w okresie unii brzeskiej, był wówczas znaczącym ośrodkiem prawosławia. W I połowie XVII w. mieściła się tu nawet siedziba prawosławnego biskupa chełmskiego. Monaster ten jako jeden z nielicznych przez całe swe dzieje pozostał prawosławnym. Okres jego największego rozkwitu przypadł na początek XX w., przebywało w nim wówczas 80 mnichów, działało 5 szkół, prowadzone było ambulatorium medyczne i gospodarstwo rolne. Największym świętem monasteru jest dzień jego patrona - św. Onufrego Wielkiego (25 czerwca), od stuleci przybywają tu wtedy tysiące wiernych.

 

W 1993 r. obchodzono jubileusz 360-lecia lubelskiej cerkwi p.w. Przemienienia Pańskiego. Kulminacyjnym momentem obchodów były uroczystości w dniu 17 października 1993 r. z okazji święta Lubelskiej cudotwórczej ikony Matki Boskiej, w których wzięli udział liczni goście i pielgrzymi z terenu diecezji lubelsko-chełmskiej i innych diecezji Kościoła Prawosławnego w Polsce oraz z Ukrainy, Niemiec, Francji. Uroczystości liturgiczne poprzedziła konferencja naukowa poświęcona dziejom lubelskiej cerkwi, z udziałem wielu naukowców z Polski, Ukrainy i Rosji.

 

W życiu diecezji wiele uwagi poświęca się zachowaniu pamięci o przeszłości i tradycji Kościoła. Na przykład w 1992 r. uroczyście obchodzono 110 rocznicę urodzin i 20 rocznicę śmierci poprzedniego biskupa chełmskiego - Iłariona. Na Zjeździe Duchowieństwa i Świeckich Diecezji Lubelsko-Chełmskiej 6 lutego 1996 r. powołano do życia diecezjalną Komisję Pamięci Historycznej, której zadaniem jest praca na rzecz budowania tożsamości wiernych i poznawania przeszłości diecezji.

 

Jednym ze znaczących ośrodków prawosławia na Chełmszczyźnie był monaster w Turkowicach. Istniał on już w XVI w., zlikwidowany w XVIII w., odrodził się jako monaster żeński na początku XX w. Po I wojnie światowej władze polskie nie wyraziły zgody na jego istnienie, zaś w budynkach umieszczono szkołę rolniczą, która mieści się tam do dziś. Monaster ten słynął Turkowicką Ikoną Matki Boskiej, na coroczne święto przybywały tu tysiące pielgrzymów, nawet w okresie, gdy nie istniał już monaster. Tradycja owa zamarła po wysiedleniu z tych terenów prawosławnej ludności ukraińskiej w latach 40-tych. Odrodziła się w znacznie skromniejszej formie w latach 80-tych, lecz już w Tomaszowie Lubelskim, gdzie znajdowała się najbliżej Turkowic położona czynna cerkiew prawosławna. Od kilku lat, po zmianie sytuacji geopolitycznej i powstaniu niepodległej Ukrainy, na święto do Tomaszowa przybywali licznie także dawni mieszkańcy tych ziem, kiedyś wysiedleni na Ukrainę i ziemie zachodnie Polski. Przybywają oni również na święta cerkiewne w innych miejscowościach Chełmszczyzny, jak np. w Chełmie, Hrubieszowie, Holi. Dnia 28 sierpnia 2008r. dekretem Jego Ekscelencji Arcybiskupa Lubelskiego i Chełmskiego Abla  został utworzony Żeński Dom Zakonny pw. Opieki Matki Bożej w Turkowicach. Przełożoną Domu Zakonnego została siostra Eufalia (Zołotariew).

 

Jedną z ważnych form prawosławnej pobożności są pielgrzymki wiernych do znanych ośrodków religijnych. W przeszłości pielgrzymki były niezwykle popularne wśród wiernych diecezji chełmskiej. Udawano się pieszo na święta do Chełma, Jabłecznej, Turkowic, Tomaszowa, pokonując nawet po kilkadziesiąt kilometrów. Po wojnie, wraz z wysiedleniem ludności prawosławnej, tradycja pielgrzymek zamarła. Zaczęła się odradzać dopiero na początku lat 90-tych, po reaktywowaniu diecezji. Obecnie największe pielgrzymki udają się każdego roku z okolic Jabłecznej na święto Przemienienia Pańskiego na św. Górę Grabarkę (sierpień) oraz na uroczystości ku czci św. Onufrego do monasteru w Jabłecznej (czerwiec). Ważną rolę w życiu każdej parafii odgrywają chóry cerkiewne. Bez udziału chóru trudno wyobrazić sobie jakiekolwiek nabożeństwo prawosławne. Mniejsze lub większe chóry istnieją przy wszystkich parafiach diecezji. Niektóre z nich osiągnęły wysoki poziom artystyczny i zdobyły renomę w środowiskach koneserów muzyki cerkiewnej. Najbardziej znanym chórem diecezji jest chór parafii katedralnej p.w. Przemienienia Pańskiego w Lublinie, działający pod kierunkiem Włodzimierza Wołosiuka. W latach 80-tych chór ten zajmował czołowe miejsca na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce; często występuje z koncertami w kraju i za granicą.

 

W tradycji Kościoła Prawosławnego ważną rolę w życiu wspólnoty odgrywają świeccy, jest to zgodne z duchem soborowości. W XVI-XVII w. właśnie skupiające świeckich bractwa cerkiewne były głównymi ośrodkami broniącymi prawosławia. Trudne losy prawosławia spowodowały, niemożność realizacji tej zasady w pełni. Jednak zawsze istniały rady parafialne, współpracujące z duchowieństwem przy organizowaniu życia parafialnego. Obecnie zaistniała możliwość i potrzeba większego zaangażowania wiernych i przejęcia przez nich większej odpowiedzialności za Kościół. 6 lutego 1996 r. odbył się w Lublinie I Zjazd Duchowieństwa i Świeckich Diecezji Lubelsko-Chełmskiej, w którym wzięli udział duchowni i przedstawiciele wszystkich parafii diecezji oraz bractw. Na Zjeździe omówiono różne aspekty życia diecezji oraz powołano Radę Duchowieństwa i Świeckich Diecezji Lubelsko-Chełmskiej, która będzie organem doradczo-decyzyjnym przy biskupie lubelskim i chełmskim. Powstało kilka komisji problemowych: pamięci historycznej, współpracy zagranicznej, gospodarczo-ekonomiczna, charytatywna oraz śpiewu cerkiewnego.

 

Ważną rolę w życiu diecezji odgrywa działalność młodzieży. Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce powstało na początku lat 80-tych, wcześniej władze komunistyczne uniemożliwiały powołanie takiej organizacji. Już w I połowie lat 80-tych powstały pierwsze ośrodki Bractwa na terenie dzisiejszej diecezji lubelsko-chełmskiej: w Białej Podlaskiej (obejmując swą działalnością całe Południowe Podlasie) oraz w Lublinie. Niedługo po restytuowaniu diecezji - w 1990 r., powstała ogólnodiecezjalna struktura Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Wówczas też powstawały koła Bractwa w wielu parafiach oraz rozwinięto różnorodną działalność: spotkania młodzieży, ogniska, pielgrzymki, obozy, wycieczki. Na terenie diecezji, poza organizacją młodzieżową, działa również Bractwo Prawosławne pw. św. Atanazego Brzeskiego, które powstało w 1992 r. Organizuje ono spotkania, sympozja poświęcone roli świeckich w życiu Kościoła, prowadzi również działalność charytatywną (m.in. pomoc materialną dla wiernych Kościoła Prawosławnego na Ukrainie).

 

Oprócz świątyń w wielu miejscowościach powstały także domy parafialne, w których znajdują się mieszkania proboszczów oraz pomieszczenia przeznaczone na spotkania parafian. W ciągu kilkunastu ostatnich lat takie domy wzniesiono w Białej Podlaskiej, Siedlcach, Terespolu, Zahorowie, Międzylesiu. Dobudowano również nowe skrzydło w budynku w monasterze w Jabłecznej. Obecnie powstają kolejne domy parafialne w Sławatyczach i Kobylanach oraz centrum diecezjalne w Lublinie. Inwestycje te wspomagają finansowo niemiecka organizacja "Diakonisches Werk der EKD in Deutschland" oraz Grecki Kościół Prawosławny.

 

Mimo wielu zniszczeń, zachowały się we władaniu Kościoła Prawosławnego liczne cenne zabytki: cerkwie, cmentarze, ikonostasy, sprzęty liturgiczne, ikony. Często przez wiele lat pozostawały one opuszczone i ulegały dużym dewastacjom. Od lat 80-tych podjęto ich restaurację. Prace konserwatorskie były finansowane zarówno przez państwo, jak i ze składek wiernych. Dotychczas odnowiono już kilkanaście cerkwi: w Lublinie, Holi, Włodawie, Kobylanach, Chełmie, Wojsławicach, Hrubieszowie, Dubience, Sosnowicy oraz monaster w Jabłecznej, w wielu konserwacji poddano ich wyposażenie: w Chełmie, Holi, Hrubieszowie, Lublinie. Mimo to jeszcze wiele świątyń oczekuje na podjęcie lub zakończenie prac konserwatorskich.

 

W diecezji jest wiele samotnych osób w starszym wieku, które nie mają zapewnionej opieki. Nierzadko ich dzieci zmieniły wyznanie i nie interesują się losem swych rodziców, którzy chcą pozostać wierni swej kulturze i wierze. Gdy Kościół Prawosławny odzyskał w centrum Lublina grunty, narodziła się idea wzniesienia tu Domu Spokojnej Starości dla wiernych diecezji, w którym mogliby godnie i z zachowaniem własnych tradycji spędzić ostatnie lata życia. Inicjatywa spotkała się z wielkim zainteresowaniem.

 

Dom Spokojnej Starości zaprojektował znany lubelski architekt A. Załuski. Będzie się w nim mieścić także cerkiewka p.w. Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Budowę Domu rozpoczęto w 1994 r. Pewną kwotę na budowę przeznaczył Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Inicjatywę tę wsparł finansowo także Ewangelicki Okręg Kościelny Balingen. Prawosławny Dom Pomocy Społecznej w Lublinie funkcjonuje od 2003 r.

 

Zarówno po pierwszej, jak i po drugiej wojnie światowej Kościół Prawosławny pozbawiony został wielu swych majątków i świątyń. Nawet obiekty będące w jego władaniu (w tym także świątynie) nie miały uregulowanych kwestii własnościowych. Na zmianę tej sytuacji pozwoliła ustawa określająca status prawny Kościoła Prawosławnego w Polsce, uchwalona 4 lipca 1991 r. Na mocy postanowień tego aktu prawnego Kościół Prawosławny mógł przez okres dwóch lat zgłaszać swe roszczenia majątkowe. Ponieważ na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej nieruchomości odebranych prawosławnym jest niezwykle dużo, proces ten okazał się skomplikowany i wymagający wiele wysiłku i nakładów finansowych. Wielką pomoc w tych działaniach okazali dziekan W. U. Deetjen - ówczesny proboszcz parafii w Täbingen - oraz szwajcarska organizacja "Glaube in der 2. Welt". Diecezja lubelsko-chełmska złożyła ogółem 300 wniosków o uznanie własności użytkowanych, jak i zwrot zabranych nieruchomości: świątyń, cmentarzy, budynków, gruntów; jednak nie dotyczyły one wszystkiego, co utracono. Większość wniosków rozpatrzono pozytywnie, jednak pozostały również sprawy nie rozstrzygnięte oraz takie, których rozwiązanie nie spełniało oczekiwań strony prawosławnej. Odzyskane dobra zostaną wykorzystane dla rozwoju diecezji. Na przykład w budynkach dawnych koszar we Włodawie, przekazanych diecezji w zamian za inne nieruchomości, powstanie w najbliższej przyszłości monaster żeński, zaś w okolicach wsi Jabłeczna na 600 hektarach gruntów powstanie nowoczesne gospodarstwo rolne.

 

Akcja rewindykacyjna dotyczyła również cmentarzy, których w wielu przypadkach prawa własności nie były formalnie uregulowane. Wiele z cmentarzy, po wysiedleniu w latach 40-tych ludności prawosławnej, było pozbawionych opieki i zdewastowanych. Ogółem diecezja lubelsko-chełmska uzyskała formalne uznanie prawa własności do 270 cmentarzy prawosławnych. Pojawiło się jednak kilka spraw spornych, gdyż do dawnych cmentarzy prawosławnych swe pretensje zgłosił Kościół Rzymskokatolicki, tak było np. w przypadku cmentarzy w Jabłecznej, Dobratyczach, Bublu, Hrubieszowie, Rakołupach. Najgłośniejsza była sprawa cmentarza w Jabłecznej, którego tytuł własności w latach 80-tych uzyskał, niezgodnie z prawem, Kościół Rzymskokatolicki. Przez długi okres trwał spór, rozstrzygnięty na korzyść prawosławnych przez Najwyższy Sąd Administracyjny dopiero w roku 1995. Konflikt ten wpłynął na wyraźne pogorszenie stosunków między oboma Kościołami i miał pewien rezonans za granicą.

 

W miarę swych skromnych możliwości diecezja prowadzi również działalność wydawniczą. Zainaugurowało ją wydanie w 1990 r. kilku książek liturgicznych. W 1993 r. z okazji 360 rocznicy wyświęcenia cerkwi katedralnej w Lublinie opublikowano w językach polskim i ukraińskim, zarys jej historii, zaś w latach 1993-1995 ukazały się trzy wydania folderu o monasterze św. Onufrego w Jabłecznej. W 1995 r. wydaniem pracy wybitnego prawosławnego teologa o. J. Meyendorffa Małżeństwo w Prawosławiu zainaugurowano serię wydawniczą "Światło Przemienienia", która ma prezentować bogactwo teologii i duchowości chrześcijańskiego Wschodu. Ważną pozycją jest również "Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia", red. K. i J. Leśniewskich, która jest jakby kompendium wiedzy o Prawosławiu. Ukazało się również kilkanaście pocztówek i ikonek. Podejmowano również próby wydawania periodyków: w 1992 r. ukazał się jeden numer "Wiadomości Diecezji Lubelsko-Chełmskiej", Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Lublinie wydawało pisemko młodzieżowe "Orthodox" (1991-1992), zaś w 1995 r. parafia prawosławna w Lublinie wydała kilka numerów trójjęzycznego pisemka parafialnego również pod tytułem "Orthodox" .

 

Działalność wydawnicza prowadzona była dzięki dotacjom uzyskanym od instytucji państwowych i samorządowych, jak i środkom własnym diecezji. Książki wydane w 1995 r. zostały wydrukowane w Grecji i są darem Greckiego Kościoła Prawosławnego dla Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Plany wydawnicze diecezji na lata następne przewidują kilka kolejnych publikacji.

 

Od kilkunastu lat diecezja organizuje Festiwal Kolęd Wschodniosłowiańskich w Terespolu. Niezwykle ważnym wydarzeniem w dziejach diecezji była kanonizacja Męczenników Chełmskich i Podlaskich w 2003r., do grona świętych zaliczono wówczas osiem osób, które poniosły męczeńską śmierć w okresie drugiej wojny światowej.

 

Diecezja posiada własną stronę internetową, swe stron ma również kilka parafii oraz BMP Diecezji Lubelsko - Chełmskiej. Diecezja podejmuje różnorodne działania z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej.